Spiska Kapituła

Witamy w Spiskiej Kapitułe, starożytnym mieście kościelnym, którego historię zaczęto pisać pod koniec XII wieku. Odwiedzających to miejsce czasem zaskakuje jego nazwa, która wywodzi się z tradycji głębokiego średniowiecza. Nazwa Spišská Kapituła pochodzi od nazwy kapituły kanoników. Był to kościół, klasztor duchownych, którzy żyli częściowo jako zakonnicy (pierwotnie mieszkali razem, mieli obowiązek wspólnego odmawiania Liturgii Godzin, t j. Brewiarza, wspólnie odprawiali klasztorną mszę św.), częściowo też pełnili rolę kapłanów świeckich (mieli troski o inne zadania, zarówno związane z własną pracą, jak i administrowane jako pasterze okolicznych gmin). I to właśnie rozdział kanoników nadał temu miejscu nazwę – swoją siedzibę.

Kolegialną kapitułą kanoników kierował do 1776 prepozyt. Była to mało używana ranga kościelna, niższa niż biskup na poziomie hierarchii. Jurysdykcja prepozyta Spiskiego objęła ludność historycznego powiatu spiskiego, którego granice zbiegły się w ten sposób z obszarem kościelnym zwanym Prepozytura Spiską. W tym samym czasie sam prepozyt spiski podlegał hierarchicznie arcybiskupowi ostrzyhomskiemu, ponieważ Prepozytura Spiska również należała do archidiecezji ostrzyhomskiej. Najstarszą zachowaną pisemną wzmianką o spiskich prepozytach jest dokument węgierskiego króla Andrzeja II. z 1209 r., w którym wspomniano o prepozytovi Adolfie. Prawdopodobnie znajdował się on już gdzieś na terenie dzisiejszej Spiskiej Kapituły. Od Adolfa 45 kościelnych prepozytów stopniowo kierowało tą kościelną instytucją. Sytuacja zmieniła się w 1776, kiedy cesarzowa Maria Teresa i papież Pius VI. dodali historyczne powiaty Liptov i Orawa do terytorium Prepozitury Spiskiej i utworzyli Diecezję Spiską. To zachowało swoje pierwotne granice do dziś. W tym czasie Spiska Kapituła stała się siedzibą biskupów spiskich i kapituły katedralnej kanoników. Od 1776 r. 14 biskupów do dziś prowadzi Spiską Kapitułę i Diecezję Spiską. Obecnym biskupem diecezjalnym Spiszu jest Mons. Štefan Sečka.

W dziejach Spiskiej Kapituły oprócz powstania diecezji miało miejsce oczywiście wiele innych wydarzeń, które wpłynęły nie tylko na rozwój architektoniczny tego miasta, ale także na dzieje całego regionu. Należy wspomnieć przynajmniej o niektórych.

Spiska Kapituła przeżywała szczyt średniowiecznego rozwoju budowlanego w XIII-XV wieku. W tym czasie Kapituła wraz z pobliskim Zamkiem Spiskim była instytucją królewską. W związku z tym oba kompleksy cieszyły się bezpośrednią uwagą dworu węgierskich królów z rodów Arpád i Anjou (wspomnijmy chociażby o Kolomanie z Galicji, Elżbiecie Kumańskiej, Andrzeju III, czy Karolu Róbercie z Anjou), ale także magnackiej rodziny Zápoľsky. Kolejny, XVI w., to stagnacja katolicyzmu na Spiszu, która nastąpiła głównie w wyniku szerzenia się reformacji. Chociaż Spiska Kapituła miała wówczas kłopoty, nadal pozostawała jedną z nielicznych instytucji katolickich na Spiszu. Odnowa katolickiego ducha w XVII wieku nastąpiła w wyniku przybycia jezuitów, którzy osiedlili się na Spiskiej Kapitułe w 1648 i założyłi znane na dużym terenie gimnazjum. Zakon jezuitów został czasowo zniesiony w r 1773. Ich majątek i zabudowania przekazano nowo wyedytowanej diecezji, która powstała we wspomnianym już 1776 roku. Potem nastąpił dalszy rozwój lokalnych placówek kulturalno-oświatowych. W 1815 zostało utworzone Spiszkie seminarium kapłańskie, na które był zaadaptowany pierwotny klasztor jezuicki. W 1819 r. w budynku pierwotnego gimnazjum jezuickiego powstał Instytut nauczycielski Spiskiej Kapituły, który był pierwszym tego typu na Węgrzech. Po obiecujących początkach XX wieku nadeszły dwie wojny światowe, które jednak nie wpłynęły znacząco na Spiską Kapitułę. Gorszej sytuacji nastąpiło po 1948 r. i początek reżimu totalitarnego. Przyniosło to nie tylko ideologiczną, ale i bezpośrednią presję fizyczną, która doprowadziła do prześladowań i gwałtownego wymarcia niemal wszystkich instytucji kościelnych Spiskiej Kapituły. Budynki Seminarium duchownego i Instytutu nauczycielskiego zajęła najpierw Czechosłowacka Armia Ludowa, a później Korpus Bezpieczeństwa Narodowego, który umieścił tu szkołę dla swoich oficerów. Domy kanoniczne zostały zlikwidowane i przekształcone w miejsca zakwaterowania o niższym standardzie dla pracowników JRD (Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna). Dopiero później rozpoczęła się stopniowa renowacja poszczególnych instytucji i zaniedbanych zabytków 1989 i trwa do dziś.

Spiska Kapituła to zespół budynków. Składa się z: późnoromańską Katedra św. Marcina z początku XIII wieku, przebudowana w stylu gotyckim pod koniec XV wieku, dawny pałac przedpostaciowy z końca XIII wieku, przebudowany w XVIII wieku na obecną formę rezydencji biskupskiej, także dziesięć domów kanoników od XIV do XVIII wieku, kapelanka od XVII wieku, dawny klasztor jezuicki również z XVII wieku, który w 1815 r. został przebudowany na Spiszkie seminarium duchowne i funkcjonalnego budynku Instytutu nauczycielskiego, który został zbudowany dla tej szkoły w 1933 r. Wszystkie te budynki ułożone są na planie ulicy w kierunku zachód-wschód. Cały kompleks budynków był w 1665 r. otoczony zunifikowanymi murami, do których prowadzą trzy główne bramy, usytuowane od strony wschodniej i zachodniej.

Spiska Kapituła była samodzielną gminą do 1948 r., kiedy to stała się ulicą miasta Spišské Podgrodzie. Jest miejskim rezerwatem zabytków i wraz z Zamkiem Spiskim i Kościołem św. Ducha w pobliskiej Żehrze już w latach 1993 wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.